(Naxçıvan MR Ali Məhkəməsinin cinayət kollegiyasının sədri İlqar Mirzəyevə məxsus məqalə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məhkəməsi Bülleteninin 2023-cü il üzrə çap edilmiş 1-ci sayında dərc olunmuşdur.)

Azərbaycan Respublikasının Cinayət Prosesual Məcəlləsində bir sıra yeni və mütərəqqi ideyalarla yanaşı çəkişmə prinsipi də öz təsbitini tapmışdır. Çəkişmə prinsipi cinayət mühakimə icraatının tipini və formasını müəyyən edir. Bu prinsip cinayət prosesində qarşı-qarşıya duran iki tərəfin hüquq bərabərliyi və işi həll edən məhkəmənin tərəfsizliyi ideyasına əsaslanır. Çəkişmə prinsipi cinayət prosesində həll edilən hər bir məsələdə ittiham və müdafiə tərəflərinin hüquqlarında balansın gözlənilməsini tələb edir.

Cinayət prosesinin vəzifələrinə həqiqətin müəyyən edilməsi, cinayətin açılması, cinayət törətmiş şəxslərin ədalətli cəzalandırılması ilə yanaşı cinayət törətməkdə təqsiri olmayanların cinayət məsuliyyətindən və cəzadan müdafiəsi aiddir.

Cinayət işlərində həqiqətin müəyyən edilməsi işin hallarının hərtərəfli, tam və obyektiv araşdırılmasından asılıdır. Cinayət prosesində belə araşdırma ancaq tərəflərin bərabərliyi və çəkişməsi prosesində həyata keçirilə bilər.

Həqiqət nədir? - Fəlsəfə elminin əsas sualı müasir dövrdə cinayət ədalət mühakiməsinin liberal islahatının digər nailiyyətlərində cinayət prosesi doktrinasında, ilk növbədə, onun çəkişmə prinsipi, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi, təqsirsizlik prezumpsiyası ilə (həqiqət) uyğunluğu kontekstində  öz spesifik əksini tapmışdır.

Klassik mənada həqiqət, hissi və intellektual öyrənmə və ya obyekt haqqında məlumatın qəbulu yolu ilə əldə edilən və etibarlılıq baxımından xarakterizə edilən obyekt haqqında adekvat məlumatdır. Daha sadələşdirilmiş şərh aşağıdakı tezislə üst-üstə düşür:

- həqiqət reallığın şüurda adekvat əks olunmasıdır. Həqiqətin biliyin və əşyaların uyğunluğu kimi başa düşülməsi antik dövrdə Demokrit, Epikur, Lukretsi Kar üçün xarakterik idi.

Həqiqət reallığa uyğun gələn və düşünənin qiymətləndirmə fikrindən asılı olmayan obyektiv bilikdir. Bu, insanın idrakında zamanın müəyyən anında mövcud olan mücərrəd anlayışdır. Dilimiz məhdud olduğundan həqiqəti sözlə ifadə etmək olmaz. Onu görmək və hiss etmək olmaz, onu başa düşmək və ya dərk etmək olar. Biliyin özünü və başa düşülən reallığı həqiqət adlandırmaq olar.

Həqiqət və gerçək (doğru) nəinki fərqli yazılır, həm də fərqli mənalar daşıyır. Lüğətlər bu sözləri sinonim kimi qəbul etsə də, yenə də fərqlər var: həqiqət - varlığın ümumi qanunları haqqında biliklər verir, obyektivdir, yeganədir, fəlsəfi və dini kateqoriyadır. Obyektiv həqiqət - bu, insandan asılı olmayan biliyin məzmunudur. Gerçək (doğru) - ümumi mənzərənin ayrı-ayrı fraqmentləri haqqında biliklər verir, hər kəsin özünə məxsus, gündəlik həyata aid subyektiv kateqoriyasını müəyyənləşdirir.

Fəlsəfədə həqiqət idrak nəzəriyyəsinin əsas və mərkəzi məsələlərindən biri hesab edilir və onun mütləq və nisbi anlayışları mövcuddur.

Mütləq həqiqət - bu, təbiət, insan və cəmiyyət haqqında hərtərəfli etibarlı bilikdir; heç vaxt təkzib edilə bilməyən bilik.

Nisbi həqiqət - bu, cəmiyyətin müəyyən inkişaf səviyyəsinə uyğun gələn natamam, qeyri-dəqiq biliklərdir, bu biliklərin əldə edilməsi yollarını müəyyən edir; bu biliklər müəyyən şərtlərdən, alındığı yerdən və vaxtdan asılıdır.

“Həqiqət” anlayışı, həmçinin hüquqda, xüsusilə prosessual hüquqda əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biridir. Eyni zamanda, bu məsələ ilə bağlı hüquq nəzəriyyəsində və təcrübədə mübahisə doğuran bəzi məqamlar mövcuddur. Bir çox halda hüquqşünasların qarşısında belə suallar meydana çıxır: məhkəmə iş üzrə həqiqəti müəyyən etmək üçün fəallıq göstərməlidirmi və ya məhkəmə tərəflərin öz tələb və etirazlarını sübut etməsi zamanı çəkişmələrini müşahidə etməli və yalnız onlar tərəfindən təqdim olunan sübutlara əsaslanmalıdır? Məhkəmə hansı həqiqəti müəyyən etməlidir, formal və yaxud obyektiv (real) həqiqəti?

Hüquq ədəbiyyatında həqiqətin iki növü mövcuddur:

- işin həqiqi hallarına müvafiq olaraq məhkəmənin gəldiyi nəticə (obyektiv həqiqət),

- işdə olan sübutlar əsasında məhkəmənin gəldiyi nəticə (formal həqiqət).

Cinayət prosesində obyektiv həqiqət məhkəmənin, hakimin, müstəntiqin, təhqiqat orqanının rəhbərinin biliklərinin (nəticələrdə əks olunmuş) onların ictimai həyatında müəyyən cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutan hadisənin hallarına dəqiq uyğunluğudur.

Bununla əlaqədar olaraq, gəlin cinayət prosesində həqiqətlə bağlı müzakirələrə utilitar (utilitarizm - (lat. utilitas - fayda, fayda) - bütün hadisələri yalnız faydalılığına, hər hansı məqsədə çatmaq üçün vasitə kimi xidmət etmək qabiliyyətinə görə qiymətləndirmə prinsipi) nöqteyi-nəzərdən baxmağa və suala cavab verməyə çalışaq: cinayət prosesində həqiqətin müəyyən edilməsi institutu praktiki baxımdan nədir və onu çəkişməli məhkəmə prosesinə daxil etmək mümkündürmü?

Əgər sübutetmədə təşəbbüs tərəflərə məxsusdursa və məhkəmə nisbətən passiv qalaraq, tərəflər arasında mübahisədə yalnız müstəqil arbitr kimi çıxış edirsə burada formal (hüquqi) həqiqətdən danışmaq olar. Düşünməsi böyük səhv olardı ki, passiv məhkəmə həqiqəti üzə çıxarmağa çalışmır. Ancaq tərəflərin mübahisəsində çəkişmə zamanı həqiqət ortaya çıxır. Eyni zamanda, tərəflər sübutları müstəqil surətdə toplayır məhkəməyə təqdim edirlər, lakin obyektiv, hərtərəfli və qərəzsiz hərəkət etməyə borclu olan müstəqil orqan olmadıqda, onlar sübutların qarşılıqlı açıqlanması ilə bağlı müəyyən prosedurlara riayət etməyə məcbur olurlar ki, bu da məhkəməyə verilən məlumatların obyektivliyini xeyli dərəcədə təmin edir.

Yuxarıda göstərilənlərə əsaslanaraq, belə nəticəyə gəlmək olar:

a) fəlsəfi mənada həqiqət anlayışı cinayət prosesində həqiqət anlayışı ilə eyni deyil, ona görə də bir anlayışın digəri tərəfindən şərtləndirilməsinə əsaslanan hər hansı fəlsəfi mübahisələrin praktiki əhəmiyyəti yoxdur;

b) cinayət prosesində həqiqət hüquqi həqiqətin mahiyyətini təşkil edir, çünki heç bir mövcud prosessual qayda onun hüquqi prosedurlardan təcrid olunmuş şəkildə müəyyən olunmasını nəzərdə tutmur;

c) cinayət prosesində həqiqətin müzakirəsi mahiyyət etibarilə cinayət-prosessual sübutetmənin optimal modelinin seçilməsi ilə nəticələnir, lakin bu, mövcud modellərin hər birinin həqiqəti özünəməxsus şəkildə tapmağa çalışmasına mane olmur.

Hüquqi müzakirənin tərkib hissəsi kimi cinayət prosesində həqiqətin müəyyən edilməsi institutunun özünün çəkişmə prinsipi ilə ziddiyyət təşkil etməsi barədə fikir irəli sürülür. Bunun belə olub olmadığını anlamaq üçün ilk növbədə bu prinsipin məzmununu anlamaq lazımdır. Çəkişmə prinsipinin məzmununa vahid yanaşma olmadığından belə təhlil müəyyən çətinlik yaradır. Ən ümumi formada cinayət prosesində bu prinsip aşağıdakı tezislərə söykənir:

a) cinayət təqibinin, müdafiənin və işin həllinin prosessual funksiyalarının ciddi şəkildə məhdudlaşdırılması, onların bir şəxsdə birləşdirilməsinin qadağan edilməsi;

b) ittiham və müdafiə tərəflərinə öz mövqelərini məhkəmə qarşısında müdafiə etmək üçün bərabər hüquq və imkanların verilməsi;

c) tərəflərin öz prosessual öhdəliklərini yerinə yetirmələri və onlara verilmiş hüquqları həyata keçirmələri üçün zəruri şərait yaratmaqla məhkəmənin prosesdə rolunun məhdudlaşdırılması.

Azərbaycan Respublikasının 2000-ci il tarixli Cinayət Prosessual Məcəlləsində bir sıra yeni və mütərəqqi ideyalarla yanaşı çəkişmə prinsipi də öz təsbitini tapmışdır. Çəkişmə prinsipi cinayət mühakimə icraatının tipini və formasını müəyyən edir. Bu prinsip cinayət prosesində qarşı-qarşıya duran iki tərəfin hüquq bərabərliyi və işi həll edən məhkəmənin tərəfsizliyi ideyasına əsaslanır. Çəkişmə prinsipi cinayət prosesində həll edilən hər bir məsələdə ittiham və müdafiə tərəflərinin hüquqlarında balansın gözlənilməsini tələb edir.

Həmin prinsipə əsasən, proses mübahisə və müzakirə şəraitində aparılır ki, bu da öz növbəsində məhkəmə qarşısında duran vəzifələrin həyata keçirilməsinə təminat yaradır. Bu prinsip özünün tam və aydın ifadəsini məhkəmə baxışı mərhələsində tapır, tərəflər arasında gedən prosessual mübahisənin daha obyektiv, hərtərəfli və real olması və bu çəkişmənin nəticələrinin məhkəmə üçün həqiqəti müəyyən etmək imkanı yaratmaq məqsədilə cinayət-prosessual qanunvericiliyində tərəflərin bərabər prosessual hüquqlara malik olmalarını təsbit etmişdir. Beləliklə, çəkişmə prinsipi cinayət prosesinin və ədalət mühakiməsinin demokratik əsaslarından biri olub təqsirləndirilənin hüquqlarının və qanuni mənafeyinin real həyata keçirilməsinin, işin hallarının hərtərəfli, tam və obyektiv araşdırılmasını, habelə məhkəmə hökmlərinin qanuni, əsaslı və ədalətli olmasını təmin edir.

Çəkişmə prinsipinin müasir dövrdə formalaşması tarixi yol keçmidir. Şimalı Azərbaycan Çar Rusiyayasına qatılanadək ölkə şəriət qanunları əsasında idarə olunurdu. Bu qanunlar eynilə cinayət-hüquq və cinayət-prosessual münasibətlərə də aid edilirdi. Çar Rusiyasının qeyd olunan dövrə aid olan qanunları əsasən Qərb təmayüllü olmaqla bir çox sahələrdə Avropa hüququnu təkrarlayırdı. Belə hüquq aktlarından biri də 1864-cü ildə aparılan məhkəmə-hüquq islahatlarının tərkib hissəsi kimi qəbul olunmuş Cinayət mühakimə icraatının nizamnaməsi idi. Nizamnamə Rusiyanın tarixində ilk dəfə olaraq cinayət prosesinin çəkişmə əsasında həyata keçirildiyini təsbit etmişdi. Həmin aktda çəkişmə prosesi məhkəmə həqiqəti, məqsədyönlülük, sərbəstlik, təqsirsizlik prezumpsiyası kimi prinsiplərlə əlaqələndirilirdi. Məhkəmə hakimiyyətinin ittiham hakimiyyətindən ayrılması cinayət prosesi üçün səciyyəvi idi. Bununla belə müdafiə tərəfi müdafiə və tərəflərin bərabərliyi hüququndan icraatın ancaq müəyyən mərhələlərində istifadə edə bilərdi.

AR Konstitusiyasının 127-ci maddəsinin VII hissəsinə əsasən, məhkəmə icraatı çəkişmə prinsipi əsasında həyata keçirilir.

Konstitusiyaya əsasən, məhkəmə icraatı tərəflərin çəkişməsi və bərabərliyi əsasında həyata keçirilir. Bu prinsip cinayət prosesinin bütün mərhələlərinə şamil edilməli olmasına baxmayaraq, hələ də yalnız məhkəmə instansiyalarında özünü tam şəkildə büruzə verir.

Çəkişmə prinsipi ittiham və müdafiə tərəfinin prosessual funksiyalarını fərqləndirməkdən ibarətdir. Onlar bir-birindən ayrıdır və heç kimin funksiyaları eyni orqana və ya eyni vəzifəli şəxsə həvalə edilə bilməz.

Eyni zamanda, məhkəmə cinayət təqibi orqanı deyil, tərəf tuta bilməz. Məhkəmənin vəzifəsi ittiham və müdafiə tərəfinin öz prosessual vəzifələrini yerinə yetirmələri və təqdim olunmuş hüquqlardan istifadə etmələri üçün belə zəruri şərait yaratmaqdır. Eyni zamanda, ittiham tərəfi ilə müdafiə tərəfi məhkəmə qarşısında bərabərdir.

Azərbaycan Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 32-ci maddəsində çəkişmə prinsipi aşağıdakı kimi formulə edilmişdir:

Azərbaycan Respublikasında cinayət mühakimə icraatı ittiham və müdafiə tərəfinin çəkişməsi əsasında həyata keçirilir. Bu məqsədlə

- hər bir tərəf məhkəmədə təmsil olunur;

- hər bir tərəf məhkəmədə öz mövqeyini müdafiə etmək üçün bərabər hüquqlara və imkanlara malikdir;

- ittiham tərəfi cinayət hadisəsinin baş verməsini, cinayət qanunu ilə nəzərdə tutulmuş əməlin əlamətlərinin mövcudluğunu, bu əməlin törədilməsinə təqsirləndirilən şəxsin aidiyyətini, cinayəti törətmiş şəxsin cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmasının mümkünlüyünü sübut edir, təqsirləndirilən şəxsin əməlinin hüquqi tövsifinə və məhkəmənin yekun qərarına dair öz təkliflərini verir;

- müdafiə tərəfi cinayət təqibi ilə bağlı irəli sürümüş ittihamı təkzib edir və ya cinayət prosesini həyata keçirən orqanın diqqətini təqsirləndirilən şəxsin cinayət məsuliyyətindən azad edilməsinə və ya cinayət məsuliyyətini yüngülləşdirən halların mövcudluğuna cəlb edir və təqsirləndirilən şəxsin əməlinin hüquqi tövsifinə və məhkəmənin yekun qərarına dair öz təkliflərini verir;

- hər bir tərəf heç kimdən asılı olmayaraq müstəqil surətdə öz mövqeyini seçir və onu müdafiə etmək üçün vasitə və üsullarını müəyyən edir;

- məhkəmə cinayət prosesi tərəflərindən hər birinin vəsatəti ilə əlavə olaraq zəruri materialların əldə edilməsinə kömək göstərir;

- məhkəmə tərəfindən hökm yalnız cinayət prosesi tərəflərinin iştirakı bərabər əsaslarla təmin edilməklə tədqiq olunmuş sübutlarla əsaslandırılır;

- dövlət ittihamçısı və xüsusi ittihamçı cinayət təqibini həyata keçirir və cinayət təqibindən imtina edir;

- təqsirləndirilən şəxs sərbəst olaraq təqsirli olduğunu inkar edir və ya özünü təqsirli bilir;

- mülki iddiaçı iddiadan imtina edir və ya mülki cavabdehlə barışıq sazişi bağlayır;

- mülki cavabdeh iddianı qəbul edir və ya mülki iddiaçı ilə barışıq sazişi bağlayır.

Göründüyü kimi cinayət prosesinin tərəfləri çəkişmə və hüquq bərabərliyi əsasında cinayət mühakimə icraatında ittihamı və müdafiəni həyata keçirən cinayət prosesinin iştirakçılarıdır. Ona görə də cinayət-prosessual qanunvericiliyin mənbələri kimi cinayət-prosessual fəaliyyət daxilində və ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsində çəkişmə prinsipini pozan normativ hüquqi aktlar tətbiq edilə bilməz.

AR Konstitusiya Məhkəməsinin “AR CPM-in 420.3-cü maddəsinin şərh edilməsinə dair” 09 aprel 2002-ci il tarixli Qərarında qeyd edilir ki, “… çəkişmə hüququ çəkişən tərəflərin mövqeyi və tələblərini əsaslandırmaq üçün bərabər vasitələr və imkanlardan istifadə etmək, digər tərəfin mövqeyi və tələbləri ilə razı olmamaq hüququnun tanınmasını nəzərdə tutur. … prosessual bərabərlik o deməkdir ki, ittiham tərəfi cinayət təqibi ilə bağlı ittihamı sübuta yetirmək, müdafiə tərəfi isə ittihamı təkzib etmək üçün məhkəmə prosesində eyni hüquqlara malikdir. Təqsirləndirilən şəxs (məhkum) kimi, zərərçəkmiş də məhkəmə iclasında yaranan və hökmlə həllini tapan bütün məsələlərə, o cümlədən təqsirləndirilən şəxsin əməlinin hüquqi tövsifinə və məhkəmənin yekun qərarına dair öz təkliflərini irəli sürə bilər … Cinayət-Prosessual Məcəlləsində təqsirləndirilən şəxsin, sonra isə məhkumun cinayətin tövsifi və ona təyin edilmiş cəzanın tətbiqi ilə bağlı heç bir məhdudiyyət qoyulmadan öz təkliflərinin irəli sürmək hüququnun olması, zərərçəkmişin isə belə hüquqdan tam istifadə edə bilməməsi zərərçəkmişin Konstitusiyada təsbit olunmuş məhkəmə müdafiəsi hüququnu əsassız olaraq məhdudlaşdırır, məhkəmə icraatının çəkişmə əsasında həyata keçirilməsi, tərəflərin məhkəmə qarşısında bərabərlik prinsiplərini pozmuş olur”.

AR Konstitusiya Məhkəməsinin “AR CPM-in 409-cu maddəsinin şərh edilməsinə dair” 19 iyul 2002-ci il tarixli Qərarında göstərilir ki, “… qanunverici tərəfindən cinayət mühakimə icraatının çəkişmə prinsipinə müvafiq olaraq həyata keçirilməsinin müəyyənləşdirilməsi, tərəflərin müəyyən hədlərdə prosessual müstəqilliyinin təmin olunmasına, onların prosessual mövqe və məqsədlərinin konkretləşdirilməsinə, həmçinin prosessual funksiyaların tarazlaşdırılmasına yönəlmişdir … ittiham və müdafiə tərəflərinin çəkişməsi cinayət mühakimə icraatının bütün mərhələlərini əhatə edir və məhkəmə tərəfindən qanuni, əsaslı və ədalətli hökm çıxarılmasına şərait yaradır”.

Maddi (obyektiv) həqiqətin müəyyən edilməsi institutunun əleyhdarlarını və tərəfdarlarını  düşündürən bir sual ortaya çıxır: məhkəmə həqiqətin axtarışında fəal iştirakçı olmalıdırmı və yaxud tərəflərin prosesdəki fəallığından asılı olaraq onun rolu mübahisədə passiv arbitrə endirilməlidirmi? Məhkəmənin fəaliyyəti praktiki mənada onun məhkəmə araşdırmasının tam və obyektiv aparılması üçün öz təşəbbüsü ilə şahidləri müstəqil dindirmək və başqa üsullarla sübutlar toplamaq qabiliyyəti deməkdir. Obyektiv həqiqətin müəyyən edilməsi institutunun əleyhdarlarının fikrincə, məhkəmənin bu cür fəaliyyəti praktikada ibtidai istintaqın natamamlığının doldurulmasına çevrilə bilər ki, bu da məhkəmə üçün yolverilməz olan ittiham tərəfi funksiyasının həyata keçirilməsi deməkdir. İstənilən halda qeyd etmək olar ki, həqiqəti üzə çıxarmağa çalışan məhkəmənin fəal rolu cinayət prosesinin gedişində dövlətin onun bütün güc institutlarına həddindən artıq müdaxiləsi nöqteyi-nəzərindən xalis rəqabətin tərəfdarları tərəfindən kənarlaşdırılır. Bu mənada belə həddindən artıq müdaxilə tərəflərin maraqlarına toxunmaya bilməz, (xüsusilə ibtidai istintaq zamanı cinayət işinin materiallarını obyektiv və qərəzsiz araşdırmaq tələb olunan bütün iştirakçılar ittiham tərəfində olduqda) hansı ki, məqbul sayıla bilməz.

Çəkişmə məhkəmə icraatının prinsipi olduğuna görə məhkəmə mübahisəni tərəflərin özlərinin çəkişməsi əsasında həll edir ki, hansı hüquq normalarının tətbiq etmək və ya tətbiq etməmək, onları necə şərh etmək, mübahisə edilən faktları və əsasları tərəflərin özləri sübut edir.

Azərbaycan Respublikasının mövcud Cinayət Prosessual Məcəlləsində nə həqiqət, nə də ona nail olmaq üçün vasitələr qeyd edilmir. Ancaq daha yaxından araşdırdıqda məlum olur ki, Azərbaycan Respublikasının Cinayət Prosessual Məcəlləsi, əslində, sırf çəkişmə ruhunda norma - bəyannamələrlə fəal şəkildə təqdim olunmuş cinayət prosesinin klassik qarışıq modelini birləşdirir. Belə ki, Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 7.0.2.1-ci maddəsində müstəntiq ittiham tərəfi kimi göstərilir. Buna görə, ona müdafiə tərəfi funksiyaları həvalə edilə bilməz. Lakin eyni zamanda, o, istintaq çərçivəsində əməlin cinayət və cəzalanmalı olmasını istisna edən halları müəyyən etməyə borcludur. Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 41.1-ci maddəsinə əsasən təhqiqatçı, müstəntiq və ya prokuror cinayət təqibi üzrə icraatın məhkəməyədək hər hansı mərhələsində bu Məcəllənin 39-cu maddəsində (cinayət təqibini istisna edən hallar) göstərilən halları aşkar edərsə, cinayət təqibinə xitam verilməsi barədə (o cümlədən cinayət işi üzrə icraata xitam verilməsi barədə qərar çıxarır. Bu isə nəzəri cəhətdən müstəntiqə müəyyən hallarda müdafiə maraqları naminə hərəkət etmək öhdəliyi qoyur. Müstəntiqin prosessual vəziyyətinin məzmunlu təhlilini aparmaq cəhdi belə bir qənaətə gəlməyə əsas verir ki, ibtidai istintaq mərhələsində cinayət işinin materiallarının hərtərəfli, tam və obyektiv öyrənilməsi yolu ilə maddi həqiqətin müəyyən edilməsi prinsipi həyata keçirilir.

Məhkəmənin fəaliyyəti həqiqətən də Azərbaycan Respublikasının Cinayət Prosessual Məcəlləsinin müddəaları ilə məhdudlaşır ki, bu da maddi həqiqətin müəyyən edilməsi prinsipinin hazırda məhkəmə mərhələlərinə şamil edildiyini söyləməyə imkan vermir. Əvvəlki Cinayət Prosessual Məcəlləsindən fərqli olaraq, məhkəmə öz təşəbbüsü ilə cinayət işi başlamaq, materialı əlavə istintaq üçün qaytarmaq, öz istəyi ilə şahidləri dindirmək və ya ibtidai istintaq natamamlığı başqa yolla kompensasiya etmək hüququna malik deyil.

Digər məsələlərlə yanaşı, dövlət ittihamçısının ittiham irəli sürməkdən imtinasının nəticələrini nəzərə alaraq, əminliklə deyə bilərik ki, cinayət prosesinin gedişində maddi həqiqət tam uyğun olaraq öz yerini formal çəkişmə prinsipinə verir.

Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, praktikada çox vaxt məhkəmə tərəfindən bu məhdud funksiyaların açıq şəkildə rədd edilməsinə (məsələn, dövlət ittihamçısının əvəzinə şahidlərin və faktiki olaraq zərərçəkmişin məhkəmə tərəfindən fəal dindirilməsi) rast gəlinir, bu, habelə prosessual qanunun tələbləri pozulmaqla əldə edilmiş sübutların məqbulluğunun bərpasında sonuncuya köməklik göstərir. Bu, daha çox onunla bağlıdır ki, dövlət ittihamçısı prosesdə özünü passiv aparır, məhkəmə isə çəkişməyə dair deklorativ normalara baxmayaraq, özünü həqiqəti üzə çıxarmağa, yəni müstəqil şəkildə prokurorun işini görməyə borclu hesab etməkdə davam edir.

Ona görə də cinayət prosesində əsas və yeganə vacib funksiyasını (cinayət işinin həlli funksiyası) həyata keçirən məhkəmə, Azərbaycan Respublikası Cinayət Prosessual Məcəlləsi ilə başa düşüldüyü kimi, tam mənada sübutetmənin subyekti ola bilməz, yəni məhkəmə sübutetməyə borclu deyil, ona qiymət verir.

Buna görə də, məhkəmə araşdırması zamanı məhkəmə yalnız tərəflərin sübut potensialına yenidən baxır ki, son nəticədə onu ittiham tərəfinin təklif etdiyi əməlin hüquqi tövsifi baxımından, onu ittiham aktının məcmusu ilə, həm təqsirlilik, həm də oradakı tezislərin həqiqiliyi və ya həqiqi olmaması baxımından əlaqələndirilməsini təftiş edir. Onun öz təşəbbüsü ilə sübut toplamaq hüququ yoxdur, çünki bunun əksi istər-istəməz onu işin funksional həllinin ittiham və ya müdafiə tərəfinə doğru aparır.

Cinayət təqibi orqanının qanunla ona həvalə edilmiş funksiyanı (cinayət təqibi) həyata keçirməsi tam, obyektiv və hərtərəfli araşdırma olmadan mümkün deyil. Öz növbəsində, istintaqın hərtərəfli və obyektiv olması zərurəti bizi cinayət təqibi funksiyasını cinayət prosesində müstəqil funksiyadan xüsusi səlahiyyətli və müstəqil vəzifəli şəxs olan müstəntiq tərəfindən həyata keçirilən cinayət işinin istintaqı funksiyasından aydın şəkildə ayırmağa məcbur edir. Digər tərəfdən, müstəntiq prosessual məcburiyyət tədbirlərinin tətbiqinin zəruriliyi ilə bağlı tərəflərin (xüsusən də ittiham tərəfinin) mövqeyindən asılı olmamalıdır.

Cinayət işinin təhqiqatının obyektivliyinə və hərtərəfliliyinə, digər məsələlərlə yanaşı, müdafiə tərəfinə (tərəfinin bu imkandan istifadə etmək istəyindən asılı olmayaraq) ümumilikdə sübutların toplanması prosesində fəal iştirak etmək, ittiham tərəfinin sübutlarının təkzib etmək imkanı yaratmaqla təmin edilməlidir (məsələn, müdafiə tərəfinə ittiham tərəfinin şahidlərinə çarpaz dindirilməsi imkanının verilməsi və s).

M. S. Stroqoviçin müəyyən etdiyi kimi, çəkişmə elə məhkəmə baxışının qurulmasıdır ki, burada ittiham işin həllində məhkəmədən ayrılmışdır və ittiham və müdafiə öz iddialarını müdafiə etmək və əks tərəfin iddialarını mübahisə etmək üçün bərabər hüquqlara malik olan səxslər tərəfindən həyata keçirilir, özü də təqsirləndirilən şəxs (məhkum) müdafiə hüququ olan tərəfdir; məhkəməyə isə prosesə rəhbərlik, işin hallarının fəal araşdırılması və işin həlli məxsusdur.

Hökm çıxararkən, həqiqiliyi mütləq bilinməli olan hallar aşağıdakılardır:

• ittiham olunan əməlin baş verməsi;

• bu əməlin ictimai təhlükəli və qanunsuz olması;

• bu əməlin hərəkət və ya hərəkətsizliklə baş verməsi;

• bu əməldə cinayət tərkibinin olması;

• təqsirləndirilən şəxsin bu əməlin törədilməsində iştirakının olması;

• cinayət məsuliyyəti müəyyən edən cinayət qanununun ona cinayətin törədildiyi vaxtdan və yerdən asılı olaraq tətbiq edilməsi;

• şəxsin bu əməldə təqsiri.

Qanunverici “formal həqiqətin müəyyən edilməsi”ni ayrıca prinsip kimi nəzərdə tutmayıb, məhkəmənin üzərinə yalnız işdə olan sübutlar əsasında həqiqəti müəyyən etmək vəzifəsi qoyulub.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi Plenumu Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 125 maddəsinin VII hissəsinin Azərbaycan Respublikasının mülki prosessual qanunvericiliyi baxımından şərh edilməsinə dair 18 noyabr 2019-cu il qərarında həqiqətin müəyyən edilməsində məhkəmənin rolunu mülki icraat zamanı müəyyən etmişdisə, bunu cinayət mühakimə icraatı zaman analogiya kimi tətbiq etmək olmaz.

Cinayət mühakimə icraatında hüquqi həqiqət çəkişmədə doğulur.

Cinayət mühakimə icraatının çəkişmə prinsipi məhkəmə araşdırılmasının və işin hallarının tədqiqinin elə bir prosessual formasıdır ki, bu zaman prosesin ittiham (dövlət və xüsusi ittihamçı, zərərçəkmiş şəxs, onun qanuni nümayəndəsi, mülki iddiaçı) və müdafiə tərəfindən (təqsirləndirilən şəxs, onun qanuni nümayəndəsi, müdafiəçi, mülki cavabdeh, onun qanuni nümayəndəsi) olan iştirakçılarının özlərinin prosessual funksiyalarını tam həyata keçirmək və müstəqil məhkəmənin nəzarəti altında özünə məxsus, yaxud müdafiə etdiyi hüquq və mənafeləri bərabər şərtlərlə fəal surətdə müdafiə etmək imkanı təmin olunsun.

Bu funksiyaların bir şəxsdə birləşməsi məntiq və psixologiya qanunlarına uyğun gəlmir. Prosesin belə qurulması ilə tərəflər öz hüquqlarını həyata keçirmək imkanından məhrum olur və məhkəmə istər-istəməz tərəflərdən birinin, əksər hallarda ittiham tərəfinin himayədarına çevrilir. Əgər tərəflər bir-birindən asılı olmayaraq ittiham və müdafiə funksiyalarını yerinə yetirirlərsə, onda ittihamı obyektiv həll edən məhkəmə onlardan müstəqil olmalıdır. Yalnız bu şərtlə müdafiə öz hüquq və maraqlarını müdafiə etmək üçün real imkan əldə edir. Məhz məhkəmə prosesinin bu cür qurulması işin tam və hərtərəfli tədqiqini və onun düzgün, ədalətli həllini təmin edir. Hər sübut yoxlanılır və hər bir hal ittiham və müdafiə baxımından tədqiq olunur; məhkəmə həm ittihamın lehinə, həm də təqsirləndirilənin (məhkumun) xeyrinə bütün arqumentləri və məlumatları müəyyənləşdirmək və çəkindirmək imkanına malikdir. Bunun əksinə olsa isə, məhkəmənin əlində hər üç funksiyanın birləşdirilməsi qaçılmaz olaraq onun fəaliyyətinə birtərəfli xarakter verər və işin bütün hallarının obyektiv və tam aydınlaşdırılmasına mane olar.

Bildiyimiz kimi, dünyada anqlo-sakson və roman-german hüquq sistemləri mövcuddur. Bu sistemlərin “həqiqət” anlayışına yanaşmaları da fərqlidir. Əgər anqlo-sakson hüquq sistemi məhkəmənin cinayət prosesində formal həqiqətin ortalığa çıxarılmasında tam passiv mövqedə duraraq işi ittiham ilə müdafiə tərəflərin çəkişməsinə buraxırsa, roman-german hüquq sisteminə aid Avropa ölkələrində əvvəllər məhkəmə bu istiqamətdə passiv arbitr rolunda deyildi, prosesə fəal müdaxilə edərək formal həqiqəti müəyyən etmək üçün özü istintaqı həyata keçirən orqanın rolunu oynayırdı. Sonralar bu sistemdə də məhkəmənin bu aktivliyi çəkişməli cinayət məhkəmə prosesinə üstünlük verilərək azalmışdır. Azərbaycan Respublikası da roman-german hüquq sisteminə aid hissəsi kimi cinayət prosessual hüququnun islahatında formal həqiqətin aydınlaşmasında müəyyən islahatlar keçirmişdir. Belə ki, əgər əvvəlki cinayət prosessual qanunvericiliyində həqiqətin müəyyən edilməsində aktiv rol oynayırdısa, bu nəyin bahasına olursa olsun təqsirkarın əməlini sübuta yetirmək üçün öz təşəbbüsü ilə sübutlar toplamaq, həqiqəti müəyyən etmək üçün qanunla nəzərdə tutulan bütün tədbirləri görmək idisə, 2000-ci ildən sonra cinayət prosessual qanunvericiliyin formatı dəyişərək, qanunvericinin həqiqətin müəyyən edilməsinə olan yanaşması, baxışı dəyişmişdir. Həqiqətin müəyyən edilməsində çəkişmə prosesi zamanı  bu aktivlik tərəflərin özlərində bərqərar olundu, hakimə isə bu işdə passiv arbitr rolu düşürdü. Bu prinsipə görə, məhkəmə həqiqətin müəyyənləşdirilməsində ədalət mühakiməsi funksiyaları ilə uyğun gəlməyən səlahiyyətlərdən azad olunmuş, işin faktiki hallarının müəyyən edilməsində müdafiə və ittiham tərəfin hüquqlarına üstünlük verilmişdir.

Əgər məhkəmənin fəallığı çəkişmə prinsipindən kənara çıxmırsa, qarşısını almırsa, əksinə onun təmin edilməsində vasitəçilik edirsə, bu zaman belə fəallıq yolverilən, bəzi hallarda isə zəruri hesab edilməlidir (Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Mülki Prosessual Məcəlləsinin 372-ci maddəsinin apellyasiya baxışının hədləri barədə müddəalarının həmin Məcəllənin 372.1 və 372.7-ci maddələrinin tələbləri baxımından şərh edilməsinə dair” 2011-ci il 20 may tarixli Qərarı).

Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu əvvəlki hüquqi mövqeyini inkişaf etdirərək, ilk növbədə qeyd etməyi lazım bilir ki, mülki məhkəmə icraatında Konstitusiyanın 125-ci maddəsinin VII hissəsinin “Məhkəmə icraatı həqiqətin müəyyən edilməsini təmin etməlidir” müddəası ədalət mühakiməsinin əsas prinsipləri və şərtlərini müəyyən edən Konstitusiyanın 127-ci maddəsinin II hissəsinin “Hakimlər işlərə qərəzsiz, ədalətlə, tərəflərin hüquq bərabərliyinə, faktlara əsasən və qanuna müvafiq baxırlar”, həmin maddənin IV və VII hissələrinin “Ədalət mühakiməsi vətəndaşların qanun və məhkəmə qarşısında bərabərliyi əsasında həyata keçirilir. Məhkəmə icraatı çəkişmə prinsipi əsasında həyata keçirilir” və Konstitusiyanın 129-cu maddəsinin III hissəsinin “Məhkəmə qərarı qanuna və sübutlara əsaslanmalıdır” müddəaları ilə əlaqəli şəkildə tətbiq olunmalıdır.

Hakim qərarını yalnız tərəflərin çəkişmə prinsipinə əsasən müzakirə etdiyi dəlillərlə, təqdim etdikləri sübutlara, onların verdiyi izahatlarla, sənədlərlə əsaslandırmalıdır.

Hakim tərəfindən işin faktiki hallarının müəyyən edilməsi ilə həqiqətin müəyyən edilməsi üst-üstə düşməyə bilər. Proses zamanı yalnız sübutetmə predmetinə aid olan hüquqi əhəmiyyət daşıyan hallar müəyyən edilir ki, bu işin faktiki hallarıdır. Bunların müəyyən edilmə üsulu da fərqlidir. Belə ki, işin faktiki halları istənilən üsulla deyil, məhkəməyə təqdim olunmanın qanunla yol verilən üsulunu nəzərdə tutur. Beləliklə, işin faktiki halların müəyyən edilməsi obyektiv həqiqəti deyil, “hüquqi həqiqəti”, yəni hər kəsin özünə məxsus, subyektiv kateqoriya olan “gerçək həqiqəti” müəyyən edir. Yəni tərəflər işin faktiki hallarını müəyyən edən sübutlar təqdim edir, məhkəmə isə məhz bu sübutları qiymətləndirməklə hüququ tətbiq edir və hüquqi həqiqəti müəyyən edir.

İstifadə olunan ədəbiyyat siyahısı

1.     Abbasova F.M. “Cinayət mühakimə icraatının prinsipləri sistemində çəkişmə prinsipinin yeri”. Bakı Universitetinin Xəbərləri. Sosial-siyasi elmlər seriyası. Bakı, 2008, № 4, səh. 90

2.     Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası,  Bakı, Hüquq Yayın Evi, 2022

3.     Azərbaycan Respublikasının Cinayət Prosessual Məcəlləsi. Bakı, Hüquq Yayın Evi, 2022

4.     Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinin  “AR CPM-in 420.3-cü maddəsinin şərh edilməsinə dair” 09 aprel 2002-ci il tarixli Qərarı.

5.     Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinin  “AR CPM-in 409-cu maddəsinin şərh edilməsinə dair” 19 iyul 2002-ci il tarixli Qərarı.

6.     Лукичев Н. А. Состязательность и равноправие сторон в уголовном судопроизводстве. - Саратов, 2003. С. 80.

7.     Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinin  Plenumunun Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 125-ci maddəsinin VII hissəsinin Azərbaycan Respublikasının mülki prosessual qanunvericiliyi baxımından şərh edilməsinə dair 18 mart 2019-cu il Qərarı.