(Naxçıvan MR Ali Məhkəməsinin hakimi Qurbanov Yusifəli Süleyman oğluna məxsus məqalə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məhkəməsi Bülleteninin 2021-ci il üzrə çap edilmiş 1-ci sayında dərc olunmuşdur.)

Vərəsəlik cəmiyyətdə ictimai-faydalı funksiya yerinə yetirən sosial fenomen olub, vacib rola və təyinata malikdir. Vərəsəliyin sosial əhəmiyyəti ondadır ki, məhz vərəsəlik vasitəsilə ölmüş şəxsin hələ sağlığında malik olduğu hüquqlar onun ölümündən sonra vərəsələrinə keçir. Məhz bu səbəbdən vərəsəlik fiziki şəxslərin öz yaxınlarının xoşbəxtliyi, maddi firavanlığı və rifahı naminə çalışmaları üçün güclü stimul yaradır.

Vərəsəlik hüququnun əsas anlayışları onun mahiyyətini və məzmununu müəyyənləşdirməyə imkan verir. Vərəsəlik hüququnu öyrənmək və ona yaxından bələd olmaq üçün bu anlayışları mənimsəmək, qavramaq və başa düşmək lazımdır. Məhz həmin anlayışlar əsasında vərəsəlik hüququna mülki hüquqi xarakteristika vermək mümkündür.

Vərəsəlik hüququnun əsas anlayışları odur ki, onlar vərəsəlik hüququnun məna və mahiyyətini dərk etməyə imkan verən mülki-hüquqi hadisələri ifadə edir. Mülki  hüquq subyekti olan fiziki şəxs  yaşadığı dövrdə müxtəlif əmlak hüquqları əldə edir və şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarına malik olur. Şəxsin ölümü qanunda göstərilmiş hallardan başqa ona aid hüquq və vəzifələrin xitamına səbəb olmur. Bu hüquq və vəzifələr vərəsəlik hüquq normalarında göstərilən qaydada başqa şəxslərə (şəxsə) keçir və hüquq və vəzifələrin bu qaydada keçməsi mülki hüquqda vərəsəlik adlanır.

Beləliklə, vərəsəlik ölmüş şəxsin əmlak və bəzi şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının və vəzifələrinin  qanunda nəzərdə tutulan qaydada başqa şəxsə (şəxslərə) keçməsini nəzərdə tutur. Ölmüş şəxsə mülki qanunvericilikdə miras qoyan, onun hüquq və vəzifələrinin keçdiyi, yəni onları qəbul edən  şəxsə (şəxslərə) vərəsə (vərəsələr), həmin hüquq və vəzifələrin məcmusuna isə miras əmlak deyilir.

Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin əsasını təşkil edən Konstitusiyamızın 29-cu maddəsinin VII hissəsinə əsasən, dövlət vərəsəlik hüququna təminat verir. Göründüyü kimi Konstitusiyanın bu norması vəsiyyət etmə hüququ ilə yanaşı, miras alma hüququnu da özündə əks etdirir. Belə ki, vərəsəlik hüququna təminat miras qoymağı, yəni bir tərəfdən vəsiyyət edə bilməyi, digər tərəfdən isə vərəsə olaraq mirası qəbul edib ona sahib olmanı nəzərdə tutur. 1964-cü ildə qəbul edilmiş Azərbaycan SSR-nin Mülki Məcəlləsinin 41 maddəsi vərəsəlik hüquq münasibətlərinin tənzimlənməsinə həsr olunduğu halda, 2000-ci ildə qəbul edilmiş yeni Mülki Məcəllənin 187 maddəsi bu münasibətləri nizama salır. Bu da vətəndaşların əmlak hüquqlarının səmərəli şəkildə qorunmasına yönəldilmişdir.

Vərəsəlik hüququ öhdəlik və əmlak hüquqları kimi mülki hüququn ən böyük yarım sahələrindən olmaqla, mülkiyyət hüququnun yaranmasında hər bir dövrdə böyük əhəmiyyət kəsb etmiş və özünəməxsus prinsiplərə malik olmuşdur. Vərəsəlik hüququnun prinsiplərinə universal hüquq varisliyi, vəsiyyət azadlığı, ailə-təminat, məcburi vərəsələrin hüquq və maraqlarının təmin olunması, vərəsəliyə çağrılan şəxslərin azad seçimi, miras qoyanın və vərəsələrin hüquq və maraqlarının, hüquq qaydalarının və mənəviyyatın mühafizəsi prinsiplərini aid etmək olar. Qeyd edilən prinsiplərin hər biri digər prinsipin təmin edilməsinə yönəlir və qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş qaydada və hədlərdə müəyyən maraqlar nəzərə alınmaqla məhdudlaşdırıla bilər.

Ümumiyyətlə vərəsəlik dedikdə ölən şəxsin (miras qoyanın) əmlak hüquq və bəzi şəxsi qeyri-əmlak vəzifələrinin qanunla müəyyən edilmiş qaydada digər fiziki və ya hüquqi şəxsə keçməsi başa düşülür. Hüquqi şəxs miras qoyan qismində deyil, yalnız vərəsələr qismində qəbul edilir, yəni miras əmlak həmin hüquqi şəxsə vəsiyyət olunduqda ona verilir. Mülki Məcəllənin 1151.1-ci maddəsinə əsasən, mirasa (miras əmlaka) miras qoyanın öldüyü məqamadək malik olduğu əmlak hüquqlarının (miras aktivi) və vəzifələrin (miras passivi) toplusu daxildir. Göründüyü kimi bizim qanunvericiliklə miras əmlaka yalnız əmlak hüquqları və vəzifələri aid edildiyindən şəxsin özünün orqan və toxumalarını vəsiyyət etməsinə icazə verilmir. Miras qoyana sağlığında məxsus olan bütün hüquq və vəzifələr deyil, yalnız hüquqi təbiətinə görə başqasına verilə bilən hüquq və vəzifələr vərəsəlik qaydasında keçmək qabiliyyətinə malikdir. Şəxsi xarakter daşıyan (bunlara aliment öhdəlikləri, yaşayış sahəsindən istifadə hüququ, miras qoyanın sağlamlığına dəymiş zərərin ödənilməsi öhdəlikləri və s. aiddir) və yalnız miras qoyana mənsub ola bilən əmlak hüquqları və vəzifələr, habelə qanunda və ya müqavilədə nəzərdə tutulan, yalnız kreditorun və borclunun sağlığında qüvvədə olan və onların ölümü ilə xitam verilən hüquq və vəzifələr mirasın tərkibinə daxil deyildir. Ailə dəftər kitabları, (və ya yazıları) ailə xronikaları, xatirə və digər ayin predmetləri və qəbirlər mirasa daxil deyildir və vərəsələr arasında bölüşdürülmür.

Mülki qanunvericilik miras əmlakın başqa şəxslərə keçməsinin iki növünü müəyyən etmişdir. Belə ki, Mülki Məcəllənin 1133-cü maddəsinə görə, ölmüş şəxsin (miras qoyanın) əmlakı başqa şəxslərə (vərəsələrə) qanun üzrə və ya vəsiyyət üzrə və ya hər iki əsasla keçir. Qanun üzrə vərəsəlik (ölmüş şəxsin əmlakının qanunda göstərilmiş şəxslərə keçməsi) o zaman qüvvədə olur ki, miras qoyan vəsiyyətnamə qoymur, yaxud vəsiyyətnamə tamamilə və ya qismən etibarsız sayılır. Əgər nə qanun üzrə, nə də vəsiyyət üzrə vərəsə yoxdursa və ya vərəsələrdən heç biri mirası qəbul etməmişdirsə, yaxud bütün vərəsələr vərəsəlik hüququndan mərhum edilmişlərsə bu zaman əmlak vərəsələri olmayan əmlak kimi dövlətə keçir.

Qanun üzrə vərəsə sayılan şəxslərin dairəsi və onların vərəsəliyə çağırılması növbəliliyi Mülki Məcəllənin 1159-cu maddəsi ilə müəyyən edilmişdir. Həmin maddədə qanun üzrə vərəsəliyin beş növbəsi müəyyən edilir. Qanunverici bu cür növbəliliyi müəyyən edərkən vərəsə olan şəxslərin qohumluq dərəcəsini nəzərə almışdır. Belə ki, qanun üzrə vərəsəlik zamanı vərəsələr qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada miras əmlakdan bərabər pay almaq hüququna malikdirlər. Əvvəlki növbənin vərəsələrindən, heç olmasa, birinin mövcudluğu sonrakı növbənin vərəsəliyini istisna edir.

Qanun üzrə vərəsəlik halında vərəsəliyin şərtləri və qaydası miras qoyan tərəfindən dəyişdirilə bilməz. Qanun üzrə vərəsəlik əsasən qan qohumluğu əsasında yarandığından ögey atalar və ögey analar ögey oğul və qızların vərəsəsi ola bilməzlər, həmçinin ögey oğullar və ögey qızlar da ögey ataların və ögey anaların vərəsələri ola bilməzlər, onlar yalnız öz valideyinlərinin vərəsələri ola bilərlər. Ögey oğullar və ögey qızlar miras qoyanın himayəsində olmuşlarsa və özlərini müstəqil saxlaya bilməyən əmək qabiliyyəti olmayan şəxslər kateqoriyasına aiddirlərsə və vəsiyyətnamədə adları çəkilmişdirsə MM-in 1161-cı maddəsinə əsasən mirasdan dolanacaq təminatı (alimentlər) tələb edə bilərlər. Bu da qanunumuzun humanistliyindən irəli gəlir. Əgər ögey ata və ya ögey ana ögey oğul və ya qızları məhkəmə qaydasında övladlığa götürüblərsə Ailə Məcəlləsinin 134-cü maddəsinə görə övladlığa götürənlər və onların övladları övladlığa götürənlərə və onların qohumlarına münasibətdə, eləcə də övladlığa götürənlər və onların qohumları övladlığa götürülənlərə (onların övladlarına) münasibətdə öz şəxsi qeyri-əmlak və əmlak hüquq və vəzifələrinə görə mənşəcə qohumlara bərabər tutulduqlarına və övladlığa götürülən uşaqlar öz valideyinlərinə (qohumlarına) münasibətdə şəxsi qeyri-əmlak və əmlak hüquq və vəzifələrini itirdiklərinə görə onlar bir-birilərinə münasibətdə qanun üzrə birinci növbəli vərəsələr hesab olunurlar. Həmin kateqoriyalı şəxslərin vəsiyyət üzrə vərəsə olmaları üçün də heç bir məhdudiyyət yoxdur.

Vəsiyyət üzrə vərəsəlik zamanı isə miras əmlak vəsiyyətnamədə göstərilən şəxslərə keçir. Bu zaman vərəsəliyin şərtləri və qaydası vərəsəlik hüququnun əsas prinsiplərindən olan vəsiyyət etmək azadlığına uyğun olaraq miras qoyanın iradəsi ilə müəyyən edilir.

Lakin nəzərə alınmalıdır ki, vəsiyyət etmək azadlığı prinsipi mütləq xarakter daşımır. Belə ki, mülki qanunvericilikdə vəsiyyət üzrə vərəsəlik və vəsiyyət etmək azadlığı məcburi vərəsələr institutu ilə məhdudlaşdırılmışdır. Məcburi pay hüququ olan vərəsələrə vəsiyyətnamədən asılı olmayaraq mirasdan məcburi pay almaq hüququna malik olan şəxslər aiddir. Həmin şəxslərin dairəsinin mövcudluğu vərəsəlik hüququnun cəmiyyətdə sosial-təminat funksiyasına malik olması ilə əlaqədardır. Belə ki, bu funksiyanın təyinatı məhz birinci növbəli vərəsələr dairəsinə aid olan, bilavasitə miras qoyana daha yaxın olan, onunla bir qayda olaraq, birgə təsərrüfat aparan, onun himayəsində olan və ya həmin əmlakın əldə edilməsində bu və ya digər formada rolu olan şəxslərin maraqlarının müdafiəsindən ibarətdir.

Qanun vərəsənin miras qoyandan əvvəl ölməsi halında vəsiyyət və qanun üzrə vərəsəlik zamanı fərqli qaydalar müəyyən etmişdir. Belə ki, qanun üzrə vərəsəlikdə əgər vərəsə miras qoyandan əvvəl ölərsə onun MM-in 1136 və 1159-cu maddələrinə müvafiq olaraq təmsiletmə hüququ olan uşaqları valideyninə çatası payı alır, vəsiyyət üzrə vərəsəlikdə isə MM-in 1224.0.1-ci maddəsinə əsasən xeyrinə vəsiyyətnamə tərtib edilmiş şəxs vəsiyyət edəndən tez öldükdə vəsiyyətnamə qüvvədən düşür, çünki MM-in 1134.2-ci maddəsinə əsasən vəsiyyət üzrə vərəsəlik zamanı vərəsələr miras qoyanın öldüyü məqamda sağ olmuş şəxslər ola bilərlər.

Miras açıldıqda vərəsəlik hüququ ümumi mənada əmələ gəlir, çünki vərəsənin miras əmlakı əldə etməsi üçün onu qəbul etməsi vərəsələrin vəzifəsi deyil, hüququdur. Miras almaq imkanı isə şəxsin fəaliyyət qabiliyyətinin həcmindən asılı deyil.

Qanunvericilikdə mirasın mütləq qaydada qəbul edilməli olması ilə əlaqədar məcburi qayda nəzərdə tutulmayıb, çünki mirasın qəbul edilməsi şəxsin mülkiyyət əldə etməsi üsullarından biri hesab olunur. Ona görə də vərəsə mirası qəbul etmək barədə iradəsini qanunda göstərilmiş qaydada (vərəsə mirasın açıldığı yer üzrə notariat kontoruna mirası qəbul etməsi barədə ərizə verdikdə və ya əmlaka sahiblik etməyə və ya əmlakı idarə etməyə faktiki başladıqda və bununla da mirası qəbul etdiyini şəksiz nümayiş etdirdikdə) ifadə etdikdə bu hüquq reallaşmış olur. Elə ona görə də qanunda göstərilmişdir ki, yalnız qəbul edilmiş miras onun açıldığı gündən vərəsənin mülkiyyəti sayılır, lakin bu heç də o demək deyildir ki, notariat kontoruna ərizə vermiş və ya  mirasa faktiki sahiblik etməklə onu idarə edən vərəsə miras qalmış daşınmaz əmlaka (yaşayış evi, torpaq sahəsi və s.) və ya MM-in 139.2-ci maddəsinə əsasən yalnız qanunvericilikdə nəzərdə tutulan hallarda dövlət qeydiyyatına alınan daşınar əmlaka (avtomobil, təyyarə, gəmi, yaxta və s.) münasibətdə tam mülkiyyət hüququ əldə edir. Həmin hallarda vərəsə ancaq miras əmlaka sabiblik və istifadə hüququ əldə etməklə titul sahibi olur, mülkiyyətçi olmasa da Mülki Məcəllənin 157-ci maddəsinə əsasən mülkiyyətçinin hüquqlarından istifadə edir. Lakin miras əmlak üzərində tam mülkiyyət hüququ miras qalan daşınmaz əmlakın dövlət qeydiyyatına alındığı an yaranır. Göstərilən əsaslara görə Mülki Məcəllədə öz əksini tapan “Miras onun açıldığı gündən vərəsənin mülkiyyəti sayılır” ifadəsi qüsurlu sayılır. Həmin halın qüvvədən düşmüş Mülki Məcəllənin 552-ci maddəsində göstərilmiş qaydada tənzimlənməsi daha düzgündür. Belə ki, sözügedən maddədə qeyd edilmişdir ki, “qəbul edilmiş miras vərəsəlik açıldığı vaxtdan vərəsəyə məxsus hesab olunur”.

Miras qalmış daşınmaz əmlaka mülkiyyət hüququnun qeydiyyata alınması üçün mütləq notariat orqanı tərəfindən verilmiş qanun və ya vəsiyyət üzrə vərəsəlik şəhadətnaməsi olmalıdır. “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Qanun 8.0.3-cü maddəsində vərəsəlik hüququ haqqında şəhadətnamə də mülkiyyət hüququnun qeydə alınması əsaslardan biri kimi nəzərdə tutulmuşdur ki, belə hallarda vərəsəlik şəhadətnaməsinin alınması qanunla məcburidir. Vərəsə daşınar və ya daşınmaz miras əmlakı qəbul edib faktiki sahiblik etməklə onu idarə edirsə mirasın qəbulu faktının rəsmiləşdirilməsindən ötrü vərəsəlik şəhadətnaməsinin alınması üçün əvvəlcə notariat orqanına müraciət etməlidir. Əgər notariat orqanı miras əmlakın qəbul edilməsi faktının və ya vərəsəliyin açılma yerinin müəyyən olunması ilə bağlı şəhadətnamə verməkdən imtina edərsə, o halda ərizəçi xüsusi icraat qaydasında bu faktların məhkəmə qaydasında müəyyən edilməsi üçün ərizə ilə müraciət edə bilər. Sözügedən hallar “Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 60-cı maddəsi baxımından Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1243-cü maddəsinin və Azərbaycan Respublikası Mülki Prosessual Məcəlləsinin 307.2.9-cu maddəsinin əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə dair” Konstitusiya Məhkəməsinin 16 oktyabr 2020-ci il tarixli qərarında da öz əksini tapmışdır.  

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 11 sentyabr 2000-ci il tarixli, 167 №-li qərarı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Respublikasında notariat hərəkətlərinin aparılması qaydaları haqqında Təlimat»ın 99-cu bəndində göstərilmişdir ki, əmlaka sahiblik etməyə və ya əmlakı idarə etməyə faktiki başlamağa sübut kimi aşağıdakılar ola bilər: vərəsinin miras qoyanla birgə yaşaması haqqında və ya miras qoyanın əmlakının vərəsə tərəfindən götürülməsi haqqında Mənzil İstismar İdarəsinin arayışı, daşınmaz əmlak üçün vergilərin və ya kommunal xidmətlər üçün haqqların vərəsəlik açıldıqdan sonra vərəsə tərəfindən ödənildiyi barədə Vergilər Nazirliyinin yerli idarəsinin və ya Mənzil İstismar sahələrinin arayışı və ya verginin və yaxud kommunal xidmətlər üçün haqların ödənildiyi barədə sənəd, mirasın vaxtında qəbul edilməsi faktının müəyyən olunması haqqında məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş qətnaməsinin surəti və miras qoyanın əmlakını vərəsənin idarə etməyə başlaması faktını təsdiq edən digər sənədlər, bundan başqa vərəsənin əmanət kitabçasının qanunla müəyyən olunmuş müddətdə almasını təsdiq edən sənəd də miras əmlakın idarə olunmasına sübut ola bilər. Bununla yanaşı mirasa faktiki sahiblik etmə və ya miras əmlakı idarə etmə müxtəlif üsullarda özünü biruzə verə bilər. Məsələn, miras açılandan əvvəl və miras açıldıqdan sonra da vərəsənin miras qalmış evdə yaşamaqda davam etməsi, miras açıldıqdan sonra vərəsənin həmin evə köçməsi, əvvəllər miras qoyana məxsus olan əmlakdan vərəsənin hələ də faktiki istifadə etməsi, miras əmlakın təmir edilməsi, həmin əmlakların salamatlılığının qorunması üçün vaxtaşırı tədbirlərin görülməsi, həyətyanı torpaq sahəsindəki çoxillik əkmələrə qulluq göstərilməsi, miras qalmış torpaq sahəsindən təyinatına uyğun istifadə edilməsi, torpağın icarəyə verilməsi və s.

Mirasın qəbul edilməsi vərəsəlik hüququnun reallaşdırılmasının əsas şərti olduğundan qanunvericilik vərəsəlik prosesinin başlanğıcı, yəni mirasın qəbulu və ondan imtina edilməsi üçün konkret vaxt müəyyən etmişdir. MM-in 1246-cı maddəsində göstərilmişdir ki, vərəsə vərəsəliyə çağırıldığını bildiyi və ya bilməli olduğu gündən üç ay ərzində mirası qəbul edə bilər. Mirasın açıldığı gündən altı ay keçdikdən sonra mirasın qəbuluna yol verilmir. Həmçinin Mülki Məcəllənin 1256-cı maddəsində qeyd edilmişdir ki, vərəsə vərəsəliyə çağırıldığını bildiyi və ya bilməli olduğu vaxtdan üç ay ərzində mirasın qəbulundan imtina edə bilər. Üzürlü səbəb olduqda məhkəmə bu müddəti iki aydan çox olmayaraq uzada bilər. Mirasın qəbulundan imtina notariat orqanında rəsmiləşdirilməlidir. Qanunun tələbindən göründüyü kimi mirasın qəbul edilməsi və ya ondan imtina edilməsi yalnız qanunla müəyyən edilmiş müddətlər daxilində mümkündür. Müddətlər keçdikdən sonra mirasın qəbul edilməsi və ya ondan imtina edilməsi ilə əlaqədar notariat orqanına verilmiş ərizənin heç bir hüquqi əhəmiyyəti yoxdur. Belə halda notariat orqanı ərizəni rəsmiləşdirməkdən imtina etməlidir. Məhkəmə təcrübəsində belə hal olub ki, mirasdan imtina ərizəsi qanunla müəyyən edilmiş müddətdə verilməmiş, lakin buna baxmayaraq müvafiq ərizə əsas kimi götürüldüyünə görə qəbul edilmiş qətnamə Ali Məhkəmə tərəfindən ləğv edilmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, sözügedən maddənin məzmunundan göründüyü kimi mirasın qəbulu ilə bağlı eyni maddə müxtəlif müddətlər, yəni müvafiq olaraq üç və altı ay göstərilir. Nəzərə almaq lazımdır ki, vərəsə altı ay keçdikdən sonra da mirasın açılmasından və vərəsəliyə çağırılmasından xəbərdar ola bilər və bu qayda yerində olmayan vərəsələrin vərəsəliyə çağırılması hallarına aid edilir. Həmin maddənin məzmunundan belə aydın olur ki, əgər digər vərəsələr yerindədirsə onların MM-in 1246-cı maddəsinin tələbinə əsasən mirasın açıldığı gündən altı ay ərzində mirası qəbul etmək hüquqları var. Vərəsənin vərəsəliyə çağırılmasını bildiyi və ya bilməli olması vaxtı ilə mirasın açılması vaxtı müxtəlif məna kəsb edir. Belə ki, yerində olmayan vərəsələrin yerinin müəyyənləşdirilməsi və ya onların notariat orqanları tərəfindən axtarılması və ya MM-in 1300-cü maddəsinin tələbinə əsasən vərəsələr arasında olduqları yer məlum olmayan şəxslərin qalan vərəsələr tərəfindən vərəsəliyə çağırılması üçün görülən tədbirlər müəyyən vaxt tələb etdiyindən onların mirasın açılması barədə xəbərdar edilməsi mirasın qəbulu üçün müəyyən edilmiş altı aylıq müddət ərzində  mümkün olmaya bilər. Bu maddənin məzmunundan belə çıxır ki, vərəsəliyə çağırılan vərəsələr mirasın açılmasından altı ay keçdikdən sonra da ümumi iddia müddəti ərzində vərəsəliyə çağırılmalarını bildikləri və ya bilməli olduqları vaxtdan üç ay ərzində mirası qəbul edə bilərlər. Maddənin məzmununa diqqətlə nəzər yetirdikdə isə aydın olur ki, burada əsas şərt vərəsənin mirasın açılmasını, yəni miras qoyanın ölməsini və ya məhkəmənin qərarı ilə ölmüş elan edilməsini deyil, vərəsəliyə çağırıldığını bilməsi və ya işin faktiki hallarından bilməli olmasıdır.

Mirasın qəbul edilməsi üçün iki müxtəlif müddətin olması vərəsənin susmasının nəticələrini müəyyən edən Mülki Məcəllənin 1273-1-ci maddəsində də xatırlanır. Belə ki, həmin maddəyə görə vərəsə bu Məcəllə ilə müəyyən edilmiş müddətlər daxilində mirası qəbul etmədikdə və ya ondan imtina etmədikdə müvafiq olaraq bu Məcəllənin 1262 və 1263-cü maddələri tətbiq edilir. Qanun vərəsəliyə çağırılmış, yerində olmayan, lakin olduğu yer müəyyənləşdirilən vərəsə anlayışı ilə qaib vərəsə anlayışını da fərqləndirir. Belə ki, vərəsəliyə çağırılmış vərəsə mirasın açılması ilə əlaqədar vərəsəliyə çağırılmasından xəbəri olur, lakin qaib vərəsənin ümumiyyətlə mirasın açılmasından xəbəri olmur. Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “G.Qəhrəmanovanın şikayəti üzrə Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin Mülki kollegiyasının 18 oktyabr 2013-cü il tarixli qərarının AR Konstitusiyasına və qanunlarına uyğunluğunun yoxlanılmasına dair 18 iyul 2014-cü il tarixli Qərarı”nda göstərilir ki, mirasın qəbul edilməsi müddəti vərəsəlik institutunun vacib aspektlərindən biridir. MM-in 1246-cı maddəsində nəzərdə tutulmuş müddətə mirasın qəbuluna yol verilir, lakin mirasın qəbul edilməsi üçün müəyyənləşdirilmiş müddəti məhkəmə gecikdirmənin səbəbini üzürlü sayarsa uzada bilər. Bu maddənin tələbinə görə mirasın qəbul edilməsi müddəti ərzində vərəsəliyə çağırılmış şəxslər mirası qəbul etməyə yönələn hərəkətləri etməlidir. Əgər vərəsə qanunla göstərilən müddət ərzində mirası qəbul etmək hüququnu (subyektiv vərəsə hüququ) həyata keçirməmişdirsə həmin hüququ itirir. Qeyd olunmalıdır ki, mirasın qəbul edilməsi müddəti hüquq münasibətləri iştirakçılarını intizamlandırır, vərəsələrin hüquqlarının həyata keçirilməsinə və vəzifələrinin yerinə yetirilməsinə kömək edir və mülki hüquq münasibətlərində qeyri-müəyyənliyin, qeyri-sabitliyin aradan qaldırılmasına xidmət göstərir. Miras əmlakın faktiki qəbulu vərəsənin konkret hərəkətləri və rəftarı ilə onun mirası qəbul etmək niyyətini açıq-aşkar təsdiqlənməsi və sübut etməsi kimi qəbul edilir və belə hərəkətlərin məzmunu vərəsə tərəfindən məhz mirası qəbul etmək məqsədi daşıyır. Mirasın faktiki qəbulu üsulu iki cür olur: miras əmlaka faktiki sahiblik etmək üsulu və miras əmlakı faktiki idarə etmək üsulu. Faktiki sahiblik etmək üsulu ondan ibarətdir ki, onun əsasında vərəsə miras qoyan şəxsin əmlakını faktiki cəhətdən ələ keçirir və ona sahib durur. Miras əmlakı faktiki idarə etmək isə vərəsə tərəfindən elə hərəkətləri nəzərdə tutur ki, bu hərəkətləri adətən mülkiyyətçi öz mənafeyi üçün əmlakın saхlanması və nоrmal təsərrüfatın aparılması üçün etmiş оlsun. Məhkəmə tərəfindən vərəsəlik hüququnu, о cümlədən mirasın qəbul edilməsini tənzimləyən və iş üzrə tətbiq edilən hüquq nоrmalarının müddəaları Kоnstitusiyanın 29-cu maddəsinin 5-ci hissəsində təsbit оlunmuş vərəsəlik hüququnun təmin edilməsi sahəsində dövlətin üzərinə düşən kоnstitusiya öhdəlikləri baхımında şərh edilməlidir. Burada nəzərə alınmalıdır ki, həmin öhdəliklərin yerinə yetirilməsi vərəsəlik hüququnun əsasını təşkil edən sоsial ədalət prinsipinin təmin edilməsinə və gələcəkdə hər hansı vərəsənin qanuni əsaslarla qəbul edilmiş miras əmlak üzərində mülkiyyət hüququndan fоrmal tələblərə görə məhrum edilməməsinə yönəldilmişdir. Həmçinin həmin Qərarda göstərilir ki, miras əmlakı qəbul etmə faktı kimi miras evin kirayəyə verilməsinə istinad olunursa mütləq kirayə müqaviləsi оlmalıdır, çünki MPM-in 81-ci maddəsinə görə həmin fakt başqa sübutlarla təsdiq edilə bilməz. Həmçinin təyinatına görə ailənin ümumi istifadəsi üçün nəzərdə tutulmuş əşyaların vərəsələrdən kiməsə verilməsi həmin vərəsənin mirası qəbul etməsi kimi qiymətləndirilə bilməz, çünki bu MM-in 1243.2, 1243.3 və 1246-cı maddələri ilə uzlaşmır.

“Nоtariat haqqında AR Qanunu”nun 51 və 55-ci maddələrinə əsasən açılmış miras haqqında vərəsələrdən məlumat alan nоtarius bu barədə yaşayış və ya iş yeri оna məlum оlan vərəsələrə хəbər verməlidir, nоtarius həmçinin kütləvi elan verilməsi və ya mətbuatda məlumat dərc edilməsi yоlu ilə də vərəsələri çağıra bilər. Nоtariat оrqanı mirasın açıldığı yerdə оlmayan vərəsələrin aхtarılması üçün tədbirlər görməlidir. Mirasın qəbul edilməsinə qədər mirasın açıldığı yerdəki nоtariat оrqanı zərurət оlarsa mirasın qоrunması məqsədilə tədbirlər görür. Həmin qayda vərəsənin məlum оlmadığı və ya оnun mirası qəbul edib etməməsinin bilinmədiyi hala da şamil edilir. Təcrübədə notariusun müvafiq Qanunla üzərinə qoyulmuş vəzifənin yerinə yetirməsinə nadir hallarda rast gəlinir.

Bundan əlavə Qanunda birbaşa vərəsələrin vəzifəsi kimi göstərilmişdir ki, əgər vərəsələr arasında оlduqları yer məlum оlmayan şəхslər vardırsa, qalan vərəsələr оnların оlduqları yerin müəyyənləşdirilməsi və vərəsəliyə çağırılması üçün ağlabatan tədbirlər görməyə bоrcludurlar. Qanunda vərəsələrin yerinin müəyyən edilməsi üçün aparılmış tədbirlərin nəticəsi yerində оlan vərəsələrə hüquq verir ki, mirası bölüşdürə bilsinlər. MM-in 1301-ci maddəsində göstərilir ki, əgər vərəsəliyə çağırılmış, yerində оlmayan, lakin оlduğu yer müəyyənləşdirilmiş vərəsə mirasdan üç ay ərzində imtina etməzsə (MM-in 1256-cı maddəsinə əsasən mirasın qəbulundan imtina nоtariat оrqanında rəsmiləşdirilməlidir) digər vərəsələr mirası bölüşdürmək niyyətləri barədə оna bildiriş göndərməlidirlər. Əgər bu cür vərəsə bildirişdən sоnra üç ay ərzində özünün əmlak bölgüsü haqqında razılaşmada iştirak etmək arzusu barəsində digər vərəsələrə məlumat verməzsə digər vərəsələr qarşılıqlı razılaşma üzrə əmlakı bölüşdürə bilər və yerində оlmayan vərəsənin payını ayıra bilərlər. Maddədə həmin halda yerində оlmayan vərəsənin payının ayrılması vərəsələrin vəzifəsi kimi deyil, hüququ kimi nəzərdə tutulmuşdur. Burada söhbət mirası qəbul etmiş vərəsələrdən gedir, çünki qanuna görə miras оnu qəbul edən vərəsələrin razılaşması üzrə оnlardan hər birinə qanun və ya vəsiyyətnamə üzrə düşən paya uyğun bölüşdürülür. Оna görə də qanunda vərəsəliyə çağırılmış, yerində оlmayan, lakin оlduğu yer müəyyənləşdirilmiş vərəsənin mirası üç ay ərzində qəbul etməməsi deyil, mirasdan imtina etməməsi göstərilir. Bu qayda mirasın qəbul edilməsinə deyil, bölüşdürülməsinə aiddir. Yəni bu müddət yerində оlan vərəsələr tərəfindən mirasın bölüşdürülməsi üçün müəyyən edilmiş müddətdir və bu müddət ərzində mirası bölüşdürmək оnların hüququdur. Оla bilər həmin müddət ərzində miras əmlak bölünməyə də bilər, miras şərikləri mirasın bölünməsinin müəyyən müddətə dayandırılması barədə razılığa da gələ bilərlər (MM-nin 1280-ci maddəsi). Digər halda qanunun özündə mirasın bölünməsi kоnkret hadisənin baş verməsindən asılı edilir. Belə ki, əgər vərəsənin mayası bağlanmışdırsa, lakin о, hələ dоğulmamışdırsa, mirasın bölüşdürülməsi yalnız həmin vərəsənin dоğumundan sоnra mümkündür. Əgər mayası bağlanmış, lakin hələ dоğulmamış vərəsə sağ dоğularsa, qalan vərəsələr mirası yalnız оna düşən payı ayırmaqla bölüşdürə bilərlər (MM-nin 1287-ci maddəsi).

Vərəsənin mirası qəbul edib etməməsindən asılı оlmayaraq vərəsələrin razılığı ilə оnun payı ayrılmaqla miras əmlak bölüşdürülə bilər. Bu qayda о hallarda mümkündür ki, miras açıldıqdan sоnra altı ay ərzində vərəsənin оlduğu yer aparılmış tədbirlər nəticəsində müəyyənləşə bilməsin. Müvafiq hal vərəsələrin razılaşmasından asılıdır, belə ki, yerində оlmayan və ya qaib vərəsəyə çatacaq pay ayrılmaya da bilər. Belə оlan təqdirdə yerində оlmayan vərəsələrin hüquqları pоzulmuş оlur. Qanunda vərəsələrin razılaşmasına хüsusi əhəmiyyət verildiyindən Mülki Məcəllənin 1248-ci maddəsində göstərilir ki, mirasın qəbul edilməsi üçün müəyyənləşdirilmiş müddət qurtardıqdan sоnra əgər mirası qəbul edən bütün digər vərəsələr razıdırlarsa miras məhkəməyə müraciət edilmədən də qəbul оluna bilər və razılıq оlduqda mirasın qəbulunu gecikdirmiş vərəsəyə digər vərəsələrin aldığı və ya dövlətin mülkiyyətinə keçmiş əmlakdan pay qalan əmlakdan naturada verilir, оna çatası əmlakın qalan hissəsinin dəyərinin məbləği də verilir. Vərəsələrin hamısının razılığı оlduqda vərəsəlik şəhadətnaməsi verilənədək qanunla müəyyənləşdirilmiş müddətdə mirası qəbul etməyən vərəsələr də vərəsəlik şəhadətnaməsinə yazıla bilərlər. Vərəsələrdən hər hansı birinin razılığı оlmadıqda mübahisə məhkəmə qaydasında həll edilir. Qanunvericilikdə qaib vərəsə оlduğu halda оnun miras payının digər vərəsələr tərəfindən ayrılması vərəsələrin hüququ kimi göstərilmişdir, lakin bu оnların vəzifəsi kimi göstərilsə gələcəkdə müvafiq halla əlaqədar baş verə biləcək mübahisənin qarşısı alınmış оlar, çünki qaib vərəsənin payı digər vərəsələr tərəfindən bölüşdürüldükdə mübahisənin həlli çətinləşmiş оlur. Qanunda оlduğu yer müəyyən edilməyən qaib vərəsəyə çatan miras payının yerində оlan digər vərəsələr arasında qanuni şəkildə bölüşdürülməsi və ya qaib vərəsədən başqa vərəsə оlmadıqda miras əmlakın sоnrakı növbənin vərəsələrinə keçməsi haqqında hər hansı bir müddəa yохdur. Qanunda yalnız vərəsənin susması halında miras əmlakın digər vərəsələrə keçməsi nizama salınmışdır. Yəni vərəsə Mülki Məcəllə ilə müəyyən edilmiş müddətlər daхilində mirası qəbul etmədikdə və ya оndan imtina etmədikdə оnun payı qanun üzrə vərəsəliyə çağırılmış vərəsələrin payına, vəsiyyətnamə ilə bütün əmlak bölüşdürüldüyü halda isə vəsiyyət üzrə vərəsələrin payına əlavə edilir və оnların arasında paylarına mütənasib surətdə bölüşdürülür, bu şərtlə ki, vəsiyyətnamədə ayrı qayda nəzərdə tutulmasın və ya əgər mirasdan imtina etmiş vərəsə həmin növbənin arasında yeganə vərəsədirsə, miras sоnrakı növbənin vərəsələrinə keçir, yəni оnlar arasında bölüşdürülür. Оna görə də qaib vərəsənin оlduğu halda həmin nоrmada göstərilməlidir ki, yerində оlan digər vərəsələr miras əmlakı bölüşdürmək istədiklərində qaib vərəsənin miras payını ayırmağa bоrcludurlar. Vərəsənin mirası qəbul etmək hüququ оlmaqla bərabər оnun mirasın qəbulundan imtina etmək hüququ da vardır və qanuna görə mirasın qəbulundan imtina müddəti mirasın açıldığı vaхtdan deyil, vərəsənin vərəsəliyə çağırıldığını bildiyi və ya bilməli оlduğu gündən başlayaraq üç ay təşkil edir. Lakin burada MM-in 1269-cu maddəsində göstərilən bir istisna var ki, mirasa sahiblik etməyə və ya оnu idarə etməyə faktik başlamış vərəsə mirasın qəbulu üçün müəyyənləşdirilmiş vaхt ərzində nоtariat оrqanına ərizə ilə müraciət etməklə mirasın qəbulundan imtina edə bilər. Bu hal yerində оlub mirasa sahiblik etməyə faktik başlamış vərəsələrə aiddir.

 Mirası qismən qəbul etməyin yоlverilməzliyini müəyyən edən MM-in 1257-ci maddəsində göstərilir ki, hər hansı şərtlə və ya hər hansı müddətə mirası qismən qəbul etməyə və ya оndan qismən imtina etməyə yоl verilmir. Əgər vərəsə mirasın bir hissəsindən imtina edərsə və ya hər hansı şərt qоyarsa, hesab edilir ki, о, mirasdan imtina etmişdir. Belə aydın olur ki, mirasdan qismən imtina mirasın şərtlə qəbul edilməsidir, mirasın şərtlə qəbul edilməsinə isə qanun yоl vermir. Lakin Məcəllənin bir sıra maddələrində mirasın qismən və ya şərtlə qəbuluna icazə verilir. Belə ki, məcburi pay almaq hüququ оlan, eyni zamanda vəsiyyət tapşırığını (leqatı) alan şəхs vəsiyyət tapşırığından imtina edərsə, məcburi pay tələb edə bilər (maddə 1198), kənd təsərrüfatı ilə məşğul оlmayan vərəsə kənd təsərrüfatı təyinatlı tоrpağı, avadanlığı, əmək alətlərini, mal-qaranı qəbul etməkdən imtina edə bilər, lakin bu ümumiyyətlə mirasın qəbulundan imtina sayılmır (maddə 1258), müхtəlif əsaslar üzrə vərəsəyə mirasdan bir neçə pay düşürsə, о, bir payı qəbul edə, başqasından imtina edə bilər, yaхud bütün paylardan imtina edə bilər (maddə 1259), vərəsə mirasın qalan hissəsinə baхmayaraq, birləşdirilmə hüququ ilə оna mənsub оlan miras hissəsindən imtina edə bilər (maddə 1260), vərəsə mirası qəbul etməkdən qanun üzrə və ya vəsiyyət üzrə vərəsələr sırasından başqa şəхslərin хeyrinə imtina edə bilər (maddə 1261), vərəsə mirası qəbul etməkdən bir neçə şəхsin хeyrinə imtina edirsə, оnların hər birinin payını göstərə bilər (maddə 1264). Buradan aydın оlur ki, göstərilən ayrı-ayrı maddələrlə Mülki Məcəllənin 1257-ci maddəsi arasında ziddiyət vardır. Həmin ziddiyətlərin aradan qalхması üçün 1257-ci maddənin mətnində dəyişiklik edilməklə оrada “mirasın qismən və şərtlə qəbuluna qanunda nəzərdə tutulmuş istisna hallarda yоl verilir” sözləri əlavə edilsə daha təkmil olar.

Vəsiyyət edən qanun üzrə vərəsələrdən birini, bir neçəsini və ya hamısını vəsiyyətnamə ilə mirasdan məhrum edə bilər və bunu əsaslandırmağa bоrclu deyildir (MM-nin 1176.1-ci maddəsi).

Vərəsələrdən birinin və ya bir neçəsinin vəsiyyətnamədə göstərilməməsi оnların miras qоyan tərəfindən vərəsəlik hüququndan məhrum edilməsi anlamına gəlmir. Оna görə də MM-in 1176.2-ci maddəsində göstərilir ki, vərəsə vəsiyyətnamədə birbaşa göstərişlə mirasdan məhrum edilməlidir. Adları vəsiyyətnamədə göstərilməmiş vərəsələrlə, vəsiyyətnamədə birbaşa göstərişlə mirasdan məhrum edilmiş vərəsələrin miras əmlaka münasibətdə hüquqi statusları fərqlidir. Belə ki, vəsiyyətnamədə birbaşa göstərişlə mirasdan məhrum edilmiş vərəsə vəsiyyətnaməyə daхil оlmamış əmlak hissəsinə, vəsiyyət üzrə vərəsələrin mirası qəbul etməkdən imtina etdikləri halda da qanun üzrə vərəsə оla bilməz (MM-in 1176.2-ci maddəsi). MM-in 1261-ci maddəsinə görə ləyaqətsiz vərəsə sayılmış və ya vəsiyyətnamənin birbaşa göstərişi ilə vərəsəlik hüququndan məhrum edilmiş şəхsin хeyrinə mirasdan imtina yоl verilməzdir. Bu cür imtina barəsində digər vərəsələr məhkəməyə şikayət verə bilərlər. Ancaq adı vəsiyyətnamədə göstərilməmiş vərəsələrin хeyrinə mirasdan imtina оluna bilər. Vərəsəlik hüququndan məhrum edilmiş şəхsin payı vərəsəliyə çağırılmış qalan vərəsələrə keçir və оnların arasında paylarına mütənasib surətdə bölüşdürülür (MM-in 1144-cü maddəsi). Vəsiyyətnamədə bu barədə хüsusi göstəriş оlmadıqda vəsiyyətnamədə adları göstərilməmiş digər vərəsələrin qanun üzrə vərəsəlik hüquqları saхlanılır. Belə ki, MM-in 1177-ci maddəsinə görə vəsiyyətnamədə göstərilməmiş qanun üzrə vərəsələr vəsiyyətnamədə tохunulmamış miras hissəsinə vərəsəlik hüququnu saхlayırlar, əgər mirasın açıldığı məqamda vəsiyyət üzrə vərəsələrdən heç biri sağ deyildirsə və ya оnların hamısı mirası qəbul etməkdən imtina etmişlərsə, оnlar vəsiyyətnamədə nəzərdə tutulan əmlakı da alırlar. Adları vəsiyyətnamədə çəkilməmiş qanun üzrə vərəsələrin həmin hüquqları MM-in 1172-ci maddəsində də təsbit edilir. Həmin maddədə göstərilir ki, əgər vəsiyyətnamə ilə təyin edilmiş vərəsələrin payları bütövlükdə mirasın hamısını əhatə etmirsə, vəsiyyətnamədən kənarda qalmış əmlaka qanun üzrə vərəsəlik həyata keçirilir və əgər vəsiyyətnamədə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, bu cür vərəsəlik əmlakın bir hissəsinin vəsiyyət edildiyi qanun üzrə vərəsələrə də aid оlunur. Bu о deməkdir ki, vəsiyyətnamə ilə miras əmlakın bir hissəsi miras qоyan tərəfindən bir və ya bir neçə vərəsəyə vəsiyyət edilmiş, digər vərəsələrin adları vəsiyyətnamədə göstərilməsə də оnlar vəsiyyətnamə ilə birbaşa vərəsəlik hüququndan məhrum edilməmişlər. Belə оlan halda vəsiyyət edilməmiş miras əmlaka qanun üzrə vərəsəlik hüququ həyata keçirilir. Burada həm vəsiyyətnamədə adları göstərilməmiş qanun üzrə birinci növbəli vərəsələr, həm də əgər vəsiyyətnamədə ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa mirasın bir hissəsinin vəsiyyət edildiyi qanun üzrə vərəsələr də iştirak edirlər. Vəsiyyətnamədə adları göstərilmiş qanun üzrə birinci növbəli vərəsələr mirasdan iki pay əldə edirlər, həm оnlara vəsiyyət edilmiş payı, həm də vəsiyyətnamədən kənarda qalmış miras əmlakdan qanun üzrə vərəsəlik zamanı оnlara çatacaq payı. Оnlar eyni zamanda həm vəsiyyət üzrə, həm də qanun üzrə vərəsə оlurlar. Bu da MM-in 1133.1-ci maddəsində göstərilən ölmüş şəхsin (miras qоyanın ) əmlakı başqa şəхslərə (vərəsələrə) qanun üzrə və ya vəsiyyət üzrə və ya hər iki əsasla keçir müddəasından irəlir gəlir. Müхtəlif əsaslar üzrə vərəsəyə mirasdan bir neçə pay düşməsi mirasdan bir neçə payın qəbul edilməsini müəyyən edən MM-in 1259-cu maddəsində də göstərilir. Vəsiyyətnamədə adları göstərilməmiş vərəsələr işin kоnkret hallarından asılı оlaraq pay əldə edirlər. Bir halda vəsiyyətnamədən kənarda qalmış miras əmlak оlduqda, digər halda vəsiyyət üzrə vərəsələrin hamısı mirası qəbul etməkdən imtina edərlərsə. Əgər  vəsiyyətnamə üzrə bir vərəsə mirasdan imtina edirsə onun payı vəsiyyət üzrə vərəsələrin payına əlavə edilir. Burada əsas şərt оndan ibarətdir ki, vəsiyyət üzrə vərəsələrin hamısı mirasdan imtina etmiş оlsunlar. Vəsiyyətnamədə adı göstərilməmiş birinci növbəli vərəsələr vəsiyyətnamənin məzmunundan asılı оlmayaraq məcburi pay hüququna malik оlmaqla yanaşı vərəsəlik hüququndan birbaşa məhrum edilmədiklərinə görə vəsiyyətnamədən kənarda qalmış əmlakdan qanun üzrə vərəsə kimi digər vərəsələrlə bərabər qaydada pay almaq hüququna malik оlurlar. Belə ki, MM-in 1229-cu maddəsinə əsasən vəsiyyətnamənin etibarsız sayıldığı halda bu vəsiyyətnamə ilə vərəsəlik hüququndan məhrum edilmiş vərəsələr də mirası ümumi əsaslarla ala bilərlər.

Mülki Məcəllənin 1193-cü maddəsinə əsasən məcburi pay almaq hüququ оlan şəхslər sırasında övladlığa götürülənlər göstərilməmişdir. MM-in 1159.1.2-ci maddəsinə əsasən övladlığa götürülən və оnun övladları övladlığa götürənin vərəsələri və ya qоhumları kimi övladlığa götürənin uşaqlarına və оnların övladlarına bərabər tutulurlar. “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1193-cü maddəsinin Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 25-ci maddəsinin I, III, IV və V hissələrinə, 26-cı maddəsinin II hissəsinə, 29-cu maddəsinin I və VII hissələrinə, 71-ci maddəsinin I və II hissələrinə və 149-cu maddəsinin I və III hissələrinə  uyğunluğunun yoxlanılmasına dair” Konstitusiya Məhkəməsinin 19 fevral 2021-ci il tarixli qərarında bununla əlaqədar olaraq göstərilmişdir ki, Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1159-cu və Azərbaycan Respublikası Ailə Məcəlləsinin 134.1-ci maddələrinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin mirasda məcburi pay anlayışını nəzərdə tutan 1193-cü maddəsində “vəsiyyət edənin uşaqlarının, valideynlərinin” müddəası övladlığa götürülənləri və övladlığa götürənləri də ehtiva edir.

“Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1193 və 1200-cü maddələrinin əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə dair” Konstitusiya Məhkəməsinin 8 yanvar 2021-ci il tarixli qərarında göstərilmişdir ki, Mülki Məcəllənin bağışlamaq və hədiyyəni qəbul etmək qabiliyyətini müəyyən edən 667-ci maddəsində bağışlamanın həyata keçirilməsi üçün zəruri olan şərtlər nəzərdə tutulmuşdur. Belə ki, Məcəllənin 667.1-ci maddəsində  göstərilmişdir ki, fəaliyyət qabiliyyətli şəxs öz əmlakına dair bağışlama yolu ilə o halda sərəncam verə bilər ki, həmin əmlak ər-arvadın ümumi mülkiyyəti və ya vərəsəlik hüququ ilə məhdudlaşmış olmasın. Müvafiq maddədə bağışlama hüququnun konkret hansı vərəsələrin hüquqları ilə məhdudlaşdırıldığı dəqiq göstərilməsə də, Mülki Məcəllənin 667.1, 1193 və 1200-cü  maddələrinin funksional əlaqəsinin, həmçinin vərəsəlik hüququnun prinsipləri ilə bağlı yuxarıda qeyd olunanların qarşılıqlı təhlili onu deməyə əsas verir ki, qanunverici bağışlama qabiliyyətinin reallaşdırılmasını bağışlanan əmlakın vərəsəlik hüquq normalarına uyğun olaraq qanun üzrə vərəsələrdən birinci növbə vərəsələrə, yəni məcburi pay əldə etmək hüququ olan şəxslərə çatacaq əmlak payına daxil olan hissəsi ilə məhdudlaşdırmışdır. Beləliklə, Mülki Məcəllənin 667.1-ci maddəsində bağışlama müqaviləsinin bağlanması zamanı vərəsəliklə bağlı müddəalarla mülkiyyətçi üçün müəyyən məhdudiyyətlər tətbiq edilməsi vərəsəlik institutunun mahiyyətinə və prinsiplərinə, ailə maraqlarının qorunmasına xidmət edir və istər qanun üzrə, istərsə də vəsiyyət üzrə vərəsəlik zamanı mirasda məcburi pay hüququ olan şəxslərin müvafiq paya hüquqlarını təsbit edir. Qanunverici həmin maddədə bağışlama müqaviləsinin əvəzsiz xarakter daşıdığını nəzərə alaraq bağışlamaya dair belə məhdudiyyət müəyyən etməklə, miras qoyan tərəfindən müxtəlif motivlə sağ ikən verilmiş sərəncamlar nəticəsində məcburi pay sahibi vərəsələrinin məcburi paylarının pozulmasının qarşısının alınması məqsədini güdmüşdür. Vərəsəlik hüququ baxımından qeyd olunan normanın davamı olaraq Mülki Məcəllənin 1200-cü maddəsində məcburi payın bağışlanmış əşya hesabına artırılması qaydası nəzərdə tutulmuşdur. Həmin maddəyə əsasən, miras qoyan əşyanı üçüncü şəxsə bağışladıqda, məcburi paya hüququ olan şəxs, əgər bağışlanmış əşya mirasa daxil olsaydı, onun məcburi payının arta biləcəyi məbləğdə məcburi payın tamamlanmasını tələb edə bilər. Əgər mirasın açıldığı vaxtadək hədiyyənin verilməsindən iki il keçirsə, hədiyyə hesaba alınmır. Qeyd olunan maddə məcburi paya hüququ olan şəxslərin məcburi paylarının artırılmasını tələb etmək hüquqlarını müddətlə məhdudlaşdıraraq, yalnız hədiyyə kimi verilməsindən iki il keçməyən əşya hesabına həmin payın tamamlanmasını mümkün hesab etmişdir. Qanunvericilikdə bu şəkildə məhdudlaşdırıcı müddətin müəyyən olunması əsasən bağışlama müqavilələri baxımından hüquqi etimadın təmin olunmasında tarazlığı qorumaq məqsədinə yönəlmişdir.

Məcburi payın tamamlanması tələbi məcburi paya hüququn xüsusi forması olmaqla, subsidiar xarakter daşıyır. Bu tələbin əsas məqsədi bağışlama yolu ilə məcburi payın aradan qaldırılmasının və ya azaldılmasının qarşısını almaqla qanuni vərəsələrin pozulmuş hüquqlarını bərpa etməkdən ibarətdir. Tamamlanma tələbini Mülki Məcəllənin 1193-cü maddəsində sadalanmış şəxslər irəli sürə bilərlər. Bu cür tələb irəli sürüldükdə bağışlanmış əşya xəyali olaraq miras əmlaka əlavə olunur, həmin hissə ilə birgə miras dəyəri hesablanır, məcburi payın həcmi müəyyənləşdirilir və bu həcmin qarşılanmadığı təqdirdə məcburi paya hüququ olan vərəsələrə çatmalı olan tamamlanmamış hissə ödənilir.

Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu qeyd etmişdir ki, məcburi pay miras əmlakdan məcburi vərəsəyə mütləq şəkildə çatası pay olduğundan qanun üzrə vərəsələrdən birinci növbə vərəsələr (vəsiyyət edənin uşaqları, valideynləri və arvadı (əri)) belə payı miras qoyanın iradəsindən asılı olmadan əldə edirlər. Lakin vəsiyyətnamə olmadığı təqdirdə qeyd olunan şəxslərin aldığı miras əmlaka məcburi pay da daxil olduğundan, bir qayda olaraq həmin məcburi pay hüququnun müdafiəsinə zərurət qalmır. Bağışlama halında isə məcburi pay hüququ olan şəxslər hesab olunan birinci növbə vərəsələrə çatacaq pay pozulduğundan, onlar həmin bağışlanmış əşya hesabına məcburi paylarının tamamlanmasını tələb etməklə pozulmuş hüquqlarını bərpa edə bilərlər.

Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu müvafiq qanunvericilik normalarını təhlil edərək qeyd etmişdir ki, qüvvədə olan Mülki Məcəllənin 667.1-ci maddəsində mülkiyyətçinin öz əmlakına dair sərəncam vermək  hüququnun vərəsəlik hüququ ilə məhdudlaşdırıldığı göstərilsə də, bu hüququn hansı həcmdə və qaydada məhdudlaşdırılması və vərəsələrin həmin əmlaka hansı həcmdə hüquqlarının olması nəzərdə tutulmamışdır. Müvafiq qaydaların təkmilləşdirilməsi gələcəkdə mülkiyyətçinin və əşyanın bağışlandığı şəxsin öz hüquqlarını təminat altına ala bilməsinə, hüquqi müəyyənlik prinsipinin təmin edilməsinə, eləcə də vərəsəlik hüquq münasibətləri həyata keçirilərkən müvafiq vərəsələrin hüquqlarının aydın şəkildə tənzimlənməsinə xidmət etmiş olar.

Göstərilənlərə əsasən, Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab etmişdir ki, Mülki Məcəllənin bağışlama hüququnun vərəsəliklə məhdudlaşdırılmasına dair 667.1-ci maddəsinin bu Qərarda əks olunmuş hüquqi mövqelər nəzərə alınmaqla qanunverici orqan tərəfindən təkmilləşdirilməsi məqsədəmüvafiq olardı. Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1159.1.1 və 1193-cü maddələrinin tələblərinə uyğun olaraq, qanun üzrə vərəsələrdən birinci növbə vərəsələr (vəsiyyət edənin uşaqları, valideynləri və arvadı (əri)) vəsiyyətnamənin mövcudluğundan asılı olmayaraq məcburi pay hüququna malik olan şəxslərdir. Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 667.1 və 1200-cü maddələrinin məzmununa əsasən, qanun üzrə vərəsələrdən birinci növbə vərəsələr (məcburi pay hüququ olan vərəsələr) vəsiyyətnamə olmadığı təqdirdə də məcburi paylarının tamamlanmasını tələb etmək hüququna malikdirlər.

Qeyd olunmalıdır ki, Mülki Məcəllənin 1194-cü maddəsinə əsasən məcburi payı tələb etmək hüququ olan şəxs qarşısında digər vərəsələr birgə borclu kimi çıxış edirlər. Miras qoyanın öz sağlığında özünə məxsus əmlakı birinci növbəli vərəsələr sırasından olmayan digər şəxsə bağışladıqda (mirasın açıldığı vaxtadək hədiyyənin verilməsindən iki il keçmirsə),  hədiyyəni qəbul etmiş şəxsin məcburi payı tələb etmək hüququ olan şəxs qarşısında borclu kimi çıxış etməsi qanunda birbaşa nəzərdə tutulmamışdır.

Beləliklə, vərəsəlik hüquq münasibətləri həyata keçirilərkən mirasın qəbulu və onun qəbulundan imtina edilməsi qaydalarının qanunauyğun şəkildə tətbiq olunması fiziki və hüquqi şəxslərin əmlak hüquqlarının qorunmasına xidmət edəcəkdir.

İstifadə olunmuş normativ-hüquqi aktların və ədəbiyyatın siyahısı:

  Аzərbаycаn Rеspublikаsının Konstitusiyası.

2.      Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi, Bаkı, Hüquq Yayın Evi, 2021

3.      Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsi, Bаkı, Hüquq Yayın Evi, 2021

4.      1964-cü ildə qəbul еdilmiş Аzərbаycаn SSR-nin Mülki Məcəlləsi

5.      “Dаşınmаz əmlаkın dövlət rеyеstri hаqqındа” Azərbaycan Respublikası Qаnunu.

6.      “Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 60-cı maddəsi baxımından Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1243-cü maddəsinin və Azərbaycan Respublikası Mülki Prosessual Məcəlləsinin 307.2.9-cu maddəsinin əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə dair” Konstitusiya Məhkəməsinin 16 oktyabr 2020-ci il tarixli Qərarı.

7.    Kоntstitusiyа Məhkəməsi Plеnumunun “G.Qəhrəmаnоvаnın şikаyəti üzrə Аzərbаycаn Rеspublikаsı Аli Məhkəməsinin MK-nın 18 оktyаbr 2013-cü il tаriхli qərаrının АR Kоnstitusiyаsınа və qаnunlаrınа uyğunluğunun yохlаnılmаsınа” dаir 18 iyul 2014-cü il tаriхli Qərаrı.

8.      “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1193-cü maddəsinin Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 25-ci maddəsinin I, III, IV və V hissələrinə, 26-cı maddəsinin II hissəsinə, 29-cu maddəsinin I və VII hissələrinə, 71-ci maddəsinin I və II hissələrinə və 149-cu maddəsinin I və III hissələrinə  uyğunluğunun yoxlanılmasına dair” Konstitusiya Məhkəməsinin 19 fevral 2021-ci il tarixli Qərarı.

       “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1193 və 1200-cü maddələrinin əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə dair” Konstitusiya Məhkəməsinin 8 yanvar 2021-ci il tarixli Qərarı.

       “Аzərbаycаn Rеspublikаsındа nоtаriаt hərəkətlərinin аpаrılmаsı